– Përfytyroni një vajzë të brishtë, me fustan me lule, me kërcinjtë të lartë e këmbë të zbathura që bariste midis rrugëve tërë baltë të Myzeqesë…
– E quanin Mari nënën time dhe, ndoshta, kishte diçka nga Shën Maria, diçka të butë, të butë… të ëmbël, të ëmbël…
– Më pëlqenin të gjitha përrallat, por, ato që më shoqëronin pothuajse gjatë gjithë natës, ishin përrallat me princesha
– Kur më dërguan për herë të parë në shkollë ndjeva një gëzim të madh, dhe pse isha këmbëzbathur me fustanin e mbushur me luleshqerra dhe pa çantë…
-Ishte viti 1949… kur pashë filmin “Sllavica” dhe kishte si personazh kryesor një vajzë të shkathët, simpatike, që më mrekulloi shpirtin.
Miho Gjini
Afërsisht dy muaj më parë, dha shpirt Margaritarja- MARGARITË, Artistja e Popullit e “NDERI I KOMBIT”, që fjala e shpirti i saj ndriste për njerëzinë, duke krijuar një boshllëk të madh për familjen, po edhe në jetën tonë artistike e atë publike…Dhe, rrallë ndodhte që atë ta donin, ta adhuronin e ta bënin “QYTETARE NDERI” në 6 qytete, bile edhe në Strugë e Athinë, ku u dhuroi grekëve figurën e gruas modele ballkanike, sa të thjeshtë, aq edhe të madhërishme, po edhe Mbretëreshën HEKUBA të Trojës që qau me kuje të vdekurit nga pabesia e madhe, ndërsa grekët e sotshëm të artit u përkulën me nderime nën këmbët e saj, si para një mbretëreshe reale, duke e quajtur edhe me emrin e lartë :”DIVA SHQIPTARE”!
Ajo nisë të më rrëfejë:…
“Po, kështu më quanin kur isha e vogël… Lariska! Dhe a di pse? Mbrapa shtëpisë më shumë bar mbanim pula. Njëra prej tyre ishte me pika dhe e quanim “Lariska”. Një ditë, teksa po mësoja nën pemën e oborrit që më mbulonte si çadër me degët e saj të gjata, dëgjoj kakarisjen e një pule. Hapa barin, kur ç’të shoh?! Ishte ajo, pula lariskë, që po ngrohte 30 vezë. U mrekullova dhe i tregova nënës e gëzuar. Asaj i ndriti fytyra dhe më tha: “Ku janë? Me to siguruam ushqim për një javë”. “Jo, i them unë, lere lariskën në qetësinë e saj!” Dhe ashtu u bë. Nga 30 zogj që dolën, disa ishin me pika pikërisht si lariska nënë. Dhe mua më mbeti që nga ajo ditë nofka “Lariska”. “Edhe ti, më thoshte nëna, si lariska je, me ngjyra…” Përfytyroni një vajzë të brishtë, me fustan me lule, me kërcinjtë të lartë e këmbë të zbathura që bariste midis rrugëve tërë baltë të Myzeqesë. E tillë isha dhe unë. Diçka midis lariskës dhe pulës laramane. Lariska! Po, kisha diçka tërheqëse. Nëna më kishte bërë të bukur, po tepër të lëvizshme. Më thoshte shpesh se, që në bark i dëgjonte shkelmat e “putrave” të mia. Gjersa dola në dritë me të qara. Qe data 2 prill e vitit 1934. Njëzet e katër orë pas “Ditës së Gënjeshtrave”. Nëna ime kishte një buzëqeshje të lehtë e të ëmbël, më afronte pas vetes, më ledhatonte flokët dyllë të verdha dhe, para se të më vinte në gjumë më rrëfente përralla… Shumë përralla… Megjithëse nëna ime e mirë dhe e butë më la shumë shpejt, unë edhe sot e kësaj dite e kam të freskët mënyrën sesi i rrëfente ajo përrallat. Ishte si një nanurisje e ëmbël, një nina-nana e një zë i ngrohtë si gurgullimë, që më shpinte, s’di se si, në “djepin magjik” të botës së përrallave. E quanin Mari nënën time dhe, ndoshta, kishte diçka nga Shën Maria, diçka të butë, të butë, të ëmbël, të ëmbël… Dhe qe rritur në një qytet të çuditshëm nëna ime, që e quanin Berat; jetonte në një lagje si nëpër përralla, që quhej Vakëf. Më dukej gjithmonë si një shenjtore, si Shën Maria, që rrinte vazhdimisht në këmbë, që na mbante nën krahë si klloçka zogjtë, që nuk flinte gjumë, po priste aty sa të na zinte gjumi të gjithëve. Ajo mbeti brenda syrit tim si një zë, si një pasuri a thesar i fshehte, si diçka që ishte vetëm e imja, që rrinte thellë, shumë thellë meje. Më la 9 vjeçe, as fëmijë e as e rritur, duke më krijuar një boshllëk të madh përpara, si të ishte humnerë, si një hutim e dhimbje qe do të më shoqëronte nëpër vitet që do të vinin. Dhe s’di si më errdhi në mendje një vjershë që e shkrova për të, pa laps dhe që më mbeti në thellësi të kujtesës deri në ditët e sotme. Ja sesi e thosha: “O nëna ime! / Brenda syrit ke mbirë si ëndërr, / brenda zemrës, zemër; / Nuk më lodh malli për ty, / brenda meje mbete pasuri. / Nuk vyshket shpirti im! Nuk më ikën kurrë malli duke e kujtuar. Më është fiksuar në tru e në shpirt se ishin pikërisht rrëfimet e saj ato përralla, që thashë më sipër, të cilat ndezën tek unë dëshirën për të ndjekur më pas rrugën e bukur të artit. Më pëlqenin të gjitha përrallat por, ato që më shoqëronin pothuajse gjatë gjithë natës, ishin përrallat me princesha. I bëja të gjalla “princeshat e mia” dhe ato vej-e-vinin në mendjen time prej fëmije në gjithfarë aventurash të bukura. Dhe shpirti më mbushej. Përpiqesha t’i vizatoja me “lapsin e imagjinatës” dhe t’u jepja pamjen e vashave më të bukura që mund të përfytyroja, t’u jepja delikatesën e qëndrimit, hijeshinë e buzëqeshjes, modelin e flokëve, ecjen plot ledhka, ngjyrat e fustaneve që mund të vishnin, e plot e plot imazhe të tjera ëndërrore, të lehta si pupël, të holla si cipa lodruese e flluskave të sapunit, që e ngopnin kureshtjen time vetëm duke i ndërruar ato: herë bëhesha njëra e here bëhesha tjetra… Në atë kohë vendi ishte tepër i varfër.
Në qytetin tim kishte baltë në dimër dhe pluhur në verë…
Dhe shumë mushkonja që më pickonin e ma bënin mishin e bardhë të trupit pulla-pulla të kuqërremta. Nuk kishim lodra fare dhe Lariska ime s’kishte me se të lozte. Më tepër loznim shtëpiash dhe bënim sikur qerasnim njëra-tjetrën, si të mëdhenjtë, me tabaka përpara vetes, duke sajuar biskota prej balte. U jepnim formë të bukur biskotave që t’u pëlqenin mysafirëve të mia. Pastaj, loznim kërcenim me litar, doemos zbathur, duke u hedhur përpjetë e duke ngritur pluhurin në qiell. Dhe pastaj vraponim sa të mundnim si të ishim të marrosura Ja, këto qenë lojërat e mia, kaq qe jeta ime prej fëmije aso kohe. Kaq! Por, ama, ishim të lumtura. Po, po, të lumtura. Kjo është çudia e fëmijërisë. Varfërinë e kthen në pasuri, pamundësinë në mundësi, realitetin e vrazhdët në ëndërr të bukur. Ti ngopeshe me fantazitë që shoqëronin këto lojëra të pafajshme vajzash të mbyllura në avlli sesa me vetë ato. Ti fluturoje përtej tyre, në një tjetër realitet, përtej pluhurit dhe baltës, përtej mushkonjave, përtej mjerimit.
Nuk më qortonte as nëna që jetoi fare pak e as babai që u martua për së dyti e solli në shtëpi fëmijë të tjerë, duke e bërë jetën tonë edhe më të zhurmshme. Im atë ishte njeri i thjeshtë, fjalëpakë dhe njerëzor, shiste peshk e fruta në qytet dhe vinte në shtëpi i lodhur. Unë isha vajza më e madhe dhe më shihte me një sy tjetër. Ndofta i kujtoja nënën time të mirë që më vdiq e më la para kohe, po edhe ngaqë isha një mbështetje për fëmijët e tjerë më të vegjël.” Rrite, moj bijë, – më thoshte, duke më fërkuar flokët e arta, – ta duash punën dhe t’i respektosh njerëzit që e bëjnë atë!” Kjo këshillë më ka udhëhequr gjithë jetën. Sikundër thashë, nënën time e quanin Mari dhe mbeti për mua një Shën Mari… Kur unë mbusha të njëzetat dhe u bëra vetë nënë, im shoq Xhaviti më solli si dhuratë një kukull të bukur… Ishte kukulla e parë që shihja në jetën time. E vendosa mbi komodinën e dhomës së gjumit dhe ajo është aty edhe sot e kësaj dite, për të më rrëfyer sesa e varfër qe jeta jonë atëherë, kur as kukullat nuk i njihnim… Mbaj mend që qava nga gëzimi, kur gishtërinjtë e mi prekën më në fund një kukull! E ledhatova atë kur ngela vetëm dhe më rrëshqitën lot, lot të hidhur; lot të lumtur… Një ndjenjë e çuditshme kjo, ku ëmbëlsia dhe hidhësira rrinin bashkë. Por jeta më vonë më mësoi se këto të dyja te njeriu asnjëherë nuk ndahen, janë një duke qenë dy apo janë dy duke qenë një. Qofsh ti dhe në pallate të arta, brenda shpirtit tënd diku rri e përgjon ajo, hidhësira. Qofsh ti dhe në humnera dhimbjesh e gjëmash të mëdha, kur syri s’të sheh kurrkund një copë qiell mbi kokë, por, ama, fshehtas shpirtit tënd diku rri e të pëshpërit ajo, shpresa. Pra, ëmbëlsia. Se qielli yt do hapet një ditë. Se retë do ikin. Se gëzimi e lumturia sërish do të bujtin te ti! Prandaj njeriu, mendoj unë, siç e thotë dhe Libri i Shenjtë, duhet ta marrë jetën siç është, pa e humbur toruan, as në të mirë e as në të keqe. Ai, them unë, duhet të gjejë drejtpeshimin duke i sfiduar skajet e shilarësit nga e keqja tek e mira dhe anasjelltas. Shkurt: Mos u hidhëro i hidhëruar, mos u gëzo i gëzuar! Sa i thellë ky postulat i Librit të Shenjtë?! Ky është, me një fjalë, ekuilibri i jetës, ekuilibri që të fal arsyeja, përvoja dhe fjala e urtë.
Kur më dërguan për herë të parë në shkollë ndjeva një gëzim të madh, ashtu këmbëzbathur siç isha, me fustanin e mbushur me luleshqerra dhe pa çantë, se s’kishim as lapsa e as fletore. Kishim vetëm një dërrasë të vogël të zezë, ku shkruanim germat me njëlloj qymyri. Më mbrapa, nëna më sajoi një çantë prej një rrobe të vjetër që nuk i hynte më në punë dhe ma vari në qafë me një gjalmë prej lecke…
Mësuesen time e quanin Sofie, Sofie Kushi.
Qe ajo e para që më mësoi të flasë, të recitoj e të këndoj bukur. Këto gjëra më dukeshin krejt të veçanta. Nuk më pëlqente fare të stolisesha, po vishesha thjeshtë dhe e mbaja veten me ato që kisha. Fati i jetimes më ndoqi pas për shumë kohë, bile edhe kur u bëra me vëllezër e motra të tjerë, me nënë tjetër. Oborri ynë i vogël, që kishte vetëm tre pemë, një fik, një pjeshkë e një kumbull, gumëzhinte tani nga zërat e dhjetë fëmijëve dhe kështu, aty në lagjen “Stan”, u bëmë si një stan me lepuj. Qe një ditë e shënuar për mua kur do të recitoja për herë të parë në sheshin e qytetit të Lushnjës. Kisha marrë një fustan të ri dhe dridhesha e tëra. Pastaj, e mora veten. Poezia quhej “Vajza shqiptare” dhe unë nuk e dija se kush e kishte shkruar. Por, aty thuhej që vajzat shqiptare ishin të zonja e të bukura, se ato kishin lënë tërkuzën dhe kishin rrëmbyer shatin. Flitej se ato, vajzat shqiptare, siç isha edhe unë, iknin edhe jashtë shtëpisë, edhe jashtë qytetit, për të bërë punë vullnetare, që të ndërtonin “jetën e re” dhe “njeriun e ri”, – sikundër thuhej. Kjo më tundonte, më frymëzonte. Ndoshta një ditë edhe unë do të ikja jashtë mureve të shtëpisë, do të arratisesha diku tutje… Ndoshta!…
Ishte viti 1949. Viti kur unë pashë për herë të parë një film dhe u shastisa fare, lëviza nga mendja. Filmi quhej “Sllavica” dhe kishte si personazh kryesor një vajzë të shkathët, simpatike, që më mrekulloi shpirtin… Fill pas këtij filmi më erdhi roli im i parë, aq i dëshiruar. Qe një pjesë ruse me titullin “Katjusha. Isha ende në shkollën 7- vjeçare dhe te ne vinte një regjisor me emrin Gëzim Libohova. Meqenëse personazhi kryesor aty ishte një vajzë ruse e bukur, ai më zgjodhi mua, ngaqë isha edhe unë shtatlartë, e bardhë dhe flokëverdhë, si ruset. Shfaqja doli mirë dhe me të bëmë një turne në Kuçovë, Fier dhe Patos. Sa herë që e sjell ndërmend Lariskën e vogël, bashkë me kujtimet e fëmijërisë, aq më tepër më ngjan se ato janë “zahire” për tërë jetën. Dhe unë i kam marrë ato me vete, si në baulet e pajës. Vetëm se nuk i lë të kyçura. Buron mirësi që aty… Ato kujtime e lidhje, një zahire e vënë mënjanë që herët, më ndihmojnë shpesh për të krijuar figurën e nënës, të gruas, të shoqes, si të tilla. Dikur, jam shprehur se shikuesi im i parë ka qenë nëna ime. Nëna ime e mirë, pa e ditur se ç’është arti, e dalloi një shenjëz të tillë tek e bija. Ajo vuri re të bukurën që fshihej brenda meje. Dhe nuk më pengoi. Me modestinë e vet në gjithçka, më çeli rrugën. Ashtu sikundër do t’ia çelja edhe unë rrugën si nënë, djalit tim, Çimit, pra Ndriçimit, tridhjetë vjet më pas, pa e imponuar aspak, bile pa ndikuar tek ai si aktore që isha. Eh! Kjo Margaritë që keni përpara e që me nostalgji kujton rrugën dhe fatin e vet, si një Lariskë, nuk mundet të shqisë nga mendja e shpirti Lushnjën e saj të paanë, midis fushës, pa ndonjë formë të veçantë, pa shtëpi të larta, pa rrugë, me asfalt, po me njerëz të urtë e të mirë. Katër nga shokët e mi të teatrit e të filmit i pata po nga Lushnja, si aktorët Ilia Shyti, Ferial Meçule (Alibali), Luan Qerimi, pa përmendur të katërtin, regjisorin e talentuar Kristaq Dhamo që më dha rolin e parë në filmin tim të parë, Zyrakën te “Vitet e para”. Dhe e pesta, e jashtëzakonshmja, qe Vaçe Zela…”
Jeta artistike
Nga viti 1950 u aktivizua si artiste probiste në Teatrin Popullor (sot Teatri Kombëtar) dhe njëkohësisht studioi në Liceun Artistik, dega e Dramës. Ka krijuar mbi 150 role në teatër, midis të cilëve mund të përmendim: Majlindën tek filmi “Majlinda” (Xh. Broja), Dafina tek Lumi i vdekur (dramatizim nga K. Velça i romanit me të njëjtin titull të Jakov Xoxës), Filja tek Cuca e maleve (Loni Papa), Zonja Mëmë tek Kush e solli Doruntinën (dramatizim nga Edmond Budina e Pirro Mani i romanit me të njëjtin titull të Ismail Kadaresë), Nëna tek Përballë vetes (Ruzhdi Pulaha) etj. Ka qënë njësoj e suksesshme në rolet e dramaturgjisë botërore, si Ofelia tek Hamleti, vajza e dytë tek Mbreti Lir, dado tek Romeo e Xhulieta, Mbretëresha Margaret tek Rikardi III, të Shekspirit. Në rolet e tjera nga dramaturgjia botërore spikasin Klea tek Dhelpra dhe rrushtë (Figereido), Lena tek Xhaxha Vanja (Çehov), Ledi Milford tek Luiza Miler (Shiler), Zonja Berling tek Vizita e inspektorit (Pristli), Zonja Lomen tek Vdekja e një komisioneri (A. Miller), Ana Andrejevna tek Revizori (Gogol), Marsela tek Qeni i kopshtarit (De Vega), Mashenka tek Mashenka (Afigenov), Shejla tek Morali i zonjës Dulska (Zapolska), apo Dado tek Elektra e Sofokliut, nën drejtimin e regjisorit grek Dhimitri Mavriqis, në Teatrin Kombëtar të Greqisë në Athinë. Veç roleve në teatër, ka realizuar edhe 32 role në kinematografi, duke punuar me shumicën e regjisorëve shqiptarë. Me K. Dhamon xhiron “Vitet e para” dhe “Gjurmët”, me I. Muçajn e K. Mitron Dimri i fundit, Tokë e përgjakur, Një djalë edhe një vajzë dhe Apasionata, me Viktor Gjikën, “Gjeneral gramafoni”, me E. Musliun, “Rrethi i kujtesës” dhe “Vitet e pritjes” (E. Musliu), me Kujtim Çashkun, “Dora e ngrohtë”, me Dhimitër Anagnostin, “Gurët e shtëpisë sime”, me P. Milkanin, “Pranvera s’erdhi vetëm”, me S. Kumbaron, “Koncert në vitin 1936”, me Gj. Xhuvanin “E diela e fundit” dhe “I dashur armik”.
Në vitin 1997, interpretoi në filmin grek “Mirupafshim” (regjisor J. Koras, K. Vupuras). Filmi u laureua me Çmimin e Madh në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit Mesdhetar në Selanik, ndërsa Margarita Xhepa, fitoi “Çmimin e Nderit”.